Zachowek - co to jest, ile wynosi i komu przysługuje według kodeksu cywilnego?

Zachowek jest określany jako uprawnienie, które posiadają ustawowi spadkobiercy w sytuacji kiedy zostali całkowicie lub częściowo pominięci w wyniku testamentu sporządzonego przez spadkodawcę. To świadczenie pomaga uzyskać pieniężne zadośćuczynienie w wyniku niesprawiedliwego podziału majątku. Oznacza to, że w sytuacji kiedy spadkodawca posiada trójkę dzieci, ale przekaże wszystko w testamencie tylko jednemu z dzieci, to pozostała dwójka rodzeństwa ma prawo ubiegać się o zaspokojenie roszczenia z tytułu zachowku.

Prawo takie mają osoby z najbliższej rodziny, które byłyby powołane do spadku z ustawy. Mówimy więc o dzieciach spadkodawcy i zstępnych (wnukach oraz prawnukach), a także o małżonku (jeśli w chwili śmierci spadkodawca pozostawał z nim w ważnym związku małżeńskim) i rodzicach. Jeżeli zapis w testamencie pomija którąś z tych osób, ma ona możliwość zgłoszenia roszczenie o zapłatę zachowku. Spadkodawca może w testamencie pozbawić prawa do zachowku poprzez wydziedziczenie. Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

Mówiąc o dziedziczeniu ustawowym mamy na myśli sytuację, w której nie został sporządzony testament.  W wyniku śmierci spadkodawcy spadek jest dziedziczony przez spadkobierców określonych ustawowo. Co do zasady w pierwszej kolejności są to dzieci i małżonek. Dziedziczą oni zazwyczaj w równych częściach przy czym małżonek nie może otrzymać mniej niż 25% całego spadku. W przypadku kiedy spadkodawca sporządzi testament i rozdzieli go nierównomiernie, niesprawiedliwie lub w sposób krzywdzący dla najbliższej rodziny, to spadkobierca może zgłosić roszczenie o zachowek. Czasami w przypadku dziedziczenia ustawowego również jest szansa na zachowek np. w sytuacji kiedy spadkodawca za życia rozporządził całym swoim majątkiem poprzez darowizny i w spadku nie pozostało nic lub niemal nic.

Co do zasady wysokość zachowku wynosi 1/2 wartości tego co członek rodziny odziedziczyłby na mocy ustawy. Istnieje jednak wyjątek od tej reguły. W przypadku osób, które pozostają całkowicie i trwale niezdolne do pracy (i były już w takim stanie w chwili otwarcia spadku) lub małoletnich dzieci spadkodawcy (także wnuki, prawnuki i dalsi zstępni) zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego.  Przy obliczaniu wysokości zachowku należy wziąć pod uwagę różne czynniki, np. liczba osób, które mają prawo się go domagać, ilość i wartość darowizn, wszelkie zapisy windykacyjne, a także sama treść sporządzonego przez spadkodawcę testamentu. Tak więc obliczanie zachowku może być skomplikowane i wymaga indywidualnego podejścia do każdej sprawy.

Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Pod uwagę bierze się spadkobierców, którzy spadek odrzucili. Uwzględnia się także spadkobierców niegodnych.

Chcąc otrzymać zachowek warto wiedzieć, że jest on wypłacany co do zasady w formie pieniężnej.

Jest kilka sytuacji, w których roszczenie z tytułu zachowku będzie bezpodstawne. Oto kilka przykładów

spadkobierca, który został wydziedziczony przez spadkodawcę w testamencie

spadkobierca, który został uznany za osobę niegodną dziedziczenia (np. dopuścił się względem spadkodawcy ciężkiego przestępstwa, zniszczył lub podrobił testament spadkodawcy)

zachowek nie należy się również osobie, która po ogłoszeniu testamentu decyduje się na jego odrzucenie

zapłaty nie może domagać się małżonek, jeśli doszło do uprawomocnienia się wyroku sądu w sprawie rozwodu lub separacji. Zachowek nie przysługuje także małżonkowi przed ogłoszeniem orzeczenia sądu, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu z winy współmałżonka

rodzice nie mogą domagać się zachowku należnego jeśli spadkodawca pozostawił zstępnych

Substrat zachowku to tak zwana czysta wartość spadku. Jest ona obliczana jako różnica pomiędzy stanem czynnym spadku (wartością spadku obliczoną według stanu z chwili śmierci spadkodawcy i według cen z chwili ustalania wysokości zachowku) oraz stanem biernym spadku (czyli sumą długów spadkowych). Doliczamy do niej wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę za jego życia (ale tylko niektórych) oraz wszystkich zapisów windykacyjnych.

Zgodnie z Kodeksem Cywilnym czas na zgłoszenie roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat. Za datę początkową biegu tego terminu przyjmuje się datę otwarcia testamentu (w przypadku dziedziczenia na mocy testamentu) lub datę otwarcia spadku (jeśli podstawą do roszczeń są np. darowizny lub zapisy windykacyjne). W przypadku braku polubownego rozwiązania sprawy konieczne będzie wystąpienie z powództwem o żądanie zapłaty do sądu.

Warto mieć na uwadze, że dokonanie darowizny za życia spadkodawcy nie chroni przed roszczeniem o zachowek. Darowizny doliczane są do substratu spadku, a obdarowany jest obowiązany do zaspokojenia roszczenia na rzecz członka rodziny. Darowizny, które nie są brane pod uwagę to:

drobne darowizny, zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach (np. prezenty, upominki)

dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo na rzecz uprawnionego do zachowku przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku

Skuteczną drogą, aby uchronić osobę, której chcemy przekazać swój majątek przed obowiązkiem uregulowania zachowku w przyszłości, jest zawarcie umowy dożywocia.

Umowa dożywocia to szczególny rodzaj porozumienia, w którym właściciel nieruchomości przekazuje ją innej osobie w zamian za zapewnienie mu dożywotniego utrzymania (przyjęcie zbywcy do mieszkania jako domownika, dostarczanie mu wyżywienia, ubrań, światła i opału, zapewnienie odpowiedniej pomocy i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawienie własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym)

Należy złożyć pozew, który powinien spełniać wymogi formalne oraz zostać prawidłowo opłacony. Sądem właściwym do którego należy złożyć pozew jest sąd, w okręgu którego spadkodawca miał ostatnie miejsce zamieszkania, a jeżeli miejsca tego nie da się ustalić w Polsce, właściwy jest sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy albo jego część. W sytuacjach kiedy rodzina nie jest w stanie sama rozwiązać sporu o zachowek warto skorzystać z pomocy radcy prawnego lub adwokata. Jako specjaliście mogą w dużym stopniu pomóc i ułatwić wygranie sprawy. Warto wiedzieć, że w przypadku wygranej sprawy zwracane są koszty rozprawy, a w tym koszty naszego pełnomocnika.